فیلمی از ناصر تقوایی
فیلم مستند « باد جن » ساخته ناصر تقوایی، به بازنمایی مراسم « زار » در جنوب ایران می‌پردازد.
” باد جن ” و ” باد زار ” را تقوایی در سال ۱۳۴۸ در سفری به بندر لنگه و قشم ساخت. در این پژوهش غلامحسین ساعدی هم همراه تقوایی بود. فیلم نمایشی واقع گرایانه و جست و جوگر از مراسمی فرا واقعی است.
فیلم “باد جنِ” تقوایی از چند منظر مورد بررسی قرار گرفته است. در همه ی این جزئیات اما تحلیلی در باب مسئله “زار” ، “جن” و “اهل هوا” ارائه نشده؛ و بیشتر بر امور سینمایی و کیفیت چگونه گی ارائه تصویر ناصر تقوایی از آیین، مورد بحث است.
عوامل این فیلم عبارت‌اند از: کارگردان: ناصر تقوایی گوینده متن: احمد شاملو تصویر: امیر کراری صدا: محمود هنگوال
درباره منشاءِ این مراسم اطلاعات زیادی در دست نیست. گویا عقاید مربوط به بادهای زار از راه حبشه به سرزمین‌های اسلامی راه یافته است. مراسم مربوط به زار و پایین آوردن آن در جنوب ایران غیر از مراسم و آداب و رسومی است که در آفریقا، یا شبه قاره هند به جای آورده می‌شود. ولی در هر حال، هنوز این معتقدات و آداب و رسوم رنگ و بوی تند آفریقایی خود را از دست نداده‌اند : تمام باباها و ماماهای اهل هوا سیاه‌پوست هستند و آوازها و صدای پایکوبی گروهی ساحل‌نشینان، چه درعروسی و چه در عزا، هنوز شور و حال آفریقایی دارند.
اهل هوا کسانی هستند که گرفتار یکی از بادها شدهاند و بادها قوای مرموز و جادویی را گویند که همه جا بر نوع بشر مسلط هستند. هیچ‌کس را قدرت مقابله با آنها نیست و آدمیزاده در مقابل‌شان راهی جز قربانی دادن و تسلیم شدن ندارد. بادها همچون آدمیان مهربان یا بی‌رحم، کور یا بینا، کافر یا مسلمانند. وقتی کسی گرفتار یکی از بادهای مرموز شد، باید پیش بابا یا مامای زار برود تا طی مجالس و مراسمی خاص باد را از تن بیمار خارج کنند.
بعد از شفا و بیرون رفتن باد از تن بیمار، آن شخص در جرگه اهل هوا در میآید. باباهای زار معتقدند، اشخاصی که مبتلا به مرض سردرد، چشم‌درد یا دل‌درد می‌شوند و از طریق توصیه‌های پزشک بهبود نمی‌یابند، یا دوای خانگی مصرف می‌کنند و درمان نمی‌شوند، برای درمان باید به نزد بابا یا مامای زار بروند.
این مراسم بیشتر در جزیره قشم و بندر لنگه، معمولاً در شب‌های چهارشنبه انجام می‌شود. بابای زار عده‌ای را مأمور می‌کند چوب خیزران به دست گیرند و دور آبادی و خانه‌ها بگردند و با این علامت، زاری‌ها آگاه می‌شوند که مراسم برگزار خواهد شد. زنان و مردان لباس‌های خود را می‌پوشند، موهای خود را شانه زده، عطر مخصوص بر صورت و تن خود می‌پاشند و برای رقص و بازی زار آماده می‌شوند. ابتدا دوای مخصوصی که معجونی است از کُندُرَک، ریحان، گَشته (چوبی است از بمبئی می‌آورند)، زعفران، هل، جوز و زبان جوجه (گیاهی است که در کوه می‌روید) تهیه می‌نمایند.
زار چیست؟
از مجموعه مبحثهایی که به دست آمده است، زار یک نوع بیماری است که در سواحل جنوبی ایران شیوع پیدا کرده است. معمولاً این بیماری با معالجات پزشکی قابل درمان نمی‌‌باشد، زیرا معتقد هستند که نوعی باد یا جن وجود شخص را تسخیر می‌کند که تنها با برگزاری مراسم می‌توان آن باد را آرام کرد و بیمار را از بیماری رهانید. باد، زار یا جن جنونی است که مریض را هوایی می‌کند و تا بیرون نیاید ممکن است بیمار را از بین ببرد.
«بابازار» و «مامازار» کیست؟
اشخاصی که به این بیماری دچار و معالجه شدهاند، به «اهل هوا» و کسانی که معالجات آنها را به عهده می‌گیرند به بابازار یا مامازار معروف شدهاند. برای مبتلا شدن به این بیماری حد سنی لازم نیست. از ده سالگی به بالا ممکن است وارد تن شخص شده و او را بیمار کند.
انواع ظاهری باد
بادها به دو طریق خود را نشان می‌دهند.
۱٫ یکی بادی که می‌بیند و نگاه می‌کند و با چشم باز راه می‌رود. این باد از همه چیز باخبر است اگر «زیرش»۵ بیاورند از همه دنیا خبر می‌دهد. این بادی است که مجلس داشته است شعر و آواز شنیده و برایش دهل زده‌اند و خون قربانی خورده است. اغلب بادهای «بابازار» یا «مامازار»ها بینا هستند که به باد صاف نیز معروف می‌باشند.
۲٫ دسته‌ای دیگر بادهای کورند که به بادهای ناصاف معروف‌اند. این باد مجلس و سفره ندیده، خون نخورده، شعر و آواز و دهل نشنیده است.
بادهای عمده و مشهور
۱٫ باد زار zar: این بادها همه کافرند، به جز عده‌ای محدود، همه را «باد سرخ» می‌‌گویند.
۲٫ نوبان Noban: بادی است که شخص را علیل و بی‌حرکت و افسرده می‌کند.
۳٫ باد مشایخ Mashayekh: عده‌ای مسلمان و پاک و بی‌خطر و عده‌ای دیگر خطرناک هستند. این بادها در سواحل مسلمان‌نشین فراوان‌اند.
۴٫ باد جن: بادهای زمینی یا زیرزمینی هستند. همه خطرناک و زنجیری و دارای مضرات بسیارند.
۵٫ باد پری: شامل پریهای کافر و پریهای اهل حساب‌اند. هر دو، شخص را مبتلا می‌کنند. باد پری کافر و خطرناک است.
۶٫ باد دیب «دیو»: قد بسیار بلند دارد و در بیابانها و جزایر به انسان بر می‌خورد و همان دم انسان را بی‌جان و خشک می‌کند.
۷٫ باد غول: این باد از دور همچون شتری مست پیدا می‌شود و هر کس که سر راهش قرار بگیرد، بی‌جان می‌شود.
از انواع بادها، باد زار، نوبان و مشایخ شیوع بیشتری دارند و چون مبتلایان همان دم هلاک نمی‌شوند، احتیاج به مراسم و مراقبت «اهل هوا» دارند.
تشخیص زار
زار را از زبانی که دارد می‌شناسند که از کدام خاک و یا از کدام دیار آمده است. این تشخیص توسط بابازار یا مامازار صورت می‌گیرد. بابا برای تشخیص اینکه فرد واقعاً مبتلا به نوعی باد هست یا نه. نوعی درمان گیاهی را به تن فرد می‌مالد و نیز معجون دیگری که آن هم از داروی گیاهی ساخته شده است به وی می‌خوراند. هر زار وقتی که خون می‌خورد۶ زیر می‌شود و به زبان در میآید و از درون کالبد شخص مبتلا و با حنجره وی با بابازار یا مامازار صحبت می‌کند و می‌گوید که از کدام دیار آمده است.
شیوع زارها در همه جا یکسان نیست. مرکز اصلی‌شان همان سواحل است، که زار از همان طرف پیدا می‌شود. بابا بعد از اینکه مطمئن شد مریض دچار زار شده است وی را «رهن» می‌کند. یعنی که تا زمان گرفتن مراسم برای تشخیص نوع زار و برآورد کردن درخواست زار، شیء یا مقداری پول به عنوان ودیعه که در نزد اهل هوا «رهن» نامیده می‌شود، به بازوی مریض می‌بندند و از زار مهلت می‌خواهند تا در اولین فرصت مراسم را برگزار کنند.
چگونگی اجرای مراسم زار
روز قبل از اجرای مراسم یکی از اهالی اهل هوا خیزران به دست راه می‌افتد و تک‌تک درها را می‌زند و اهل هوا را برای بازی دعوت می‌کند؛ این فرد را «خیزرانی» می‌نامند.
بابازار و مامازار با دهلهای مخصوص در صدر مجلس قرار می‌گیرند. او یک دهل بزرگ به نام «مودندو» (Modendo) را روی سه پایه‌ای می‌گذارد بابا روی چهار‌پایه‌ای عقب دهل می‌نشیند. کنار دهل بزرگ یک دهل به نام «گپ‌دهل» که دو سر معمولی دارد و در کنار آن دهل دیگری به نام «کسر» در یک ردیف قرار دارند. جلوی مودندو سینی نقره یا ورشویی می‌گذارند که درون آن «گشته سوز» و «کندورک» را در آتش دود می‌کنند. بابازار ابتدا «مودندو» و بعد «گپ دهل» و سپس دهل «کسر» را دود می‌دهد و بعد «تنگ» شان را می‌گیرد و سرجایشان می‌گذارد.
قبل از شروع مجلس سفره مفصلی پهن می‌کنند که در این سفره همه چیز موجود است. از انواع غذاها گرفته تا گیاهان معطر و ریاحین جنوب و میوه کنار (Konar) خرما و گوشت و خونی که برای مبتلای زار سر سفره لازم است. خون سر سفره، خون قربانی زار است و این قربانی معمولاً یک بز است که در همان مجلس سرش را می‌برند و خونش را در تشتی سر سفره می‌گذارند. معمولاً تا زار خون نخورد به حرف در نمی‌آید. اعتبار خون نشانه شدت و وابستگی شخص مبتلاست به اهل هوا. اعتبار و مقام هر بابازار یا مامازار به تعداد خونیهایی است که خورده است.
در مجلس زار، آوردن اسم خدا و رسول خدا و ائمه اطهار(ع) حرام است. زیرا زار زیر نمی‌شود. هر کس که وارد می‌شود کفش خود را بیرون می‌گذارد و بدون سلام گفتن در جرگه اهل هوا می‌نشیند. در موقع نشستن نباید با هیچ یک از حاضران صحبت کند. اگر چای یا قهوه برایش آوردند بعد از صرف آن نباید استکان یا فنجان را بر زمین بگذارد، بلکه باید منتظر بماند تا خادم بیاید و ظرف را از دست او بگیرد. کسی نباید بلند بلند حرف بزند. صحبت کردن جایز نیست. اگر کسی خلاف کند «حد» برایش معین می‌شود و این «حد» را بابا یا مامازار تعیین می‌کند.
وقتی بابا یا مامازار احتمال بدهد که شخص مبتلا به یکی از زارها شده است او را مدت هفت روز در حجاب و دور از چشم دیگران نگه می‌دارد. ابتدا بدن شخص را تمیز می‌شویند و بعد مدت هفت روز مانع از دیدن زن و سگ و مرغ توسط بیمار می‌شوند به علاوه در این مدت چشم هیچ زنی (محرم یا نامحرم) نباید بر وی بیفتد. فقط بابازار یا مامازار مراقب اوست. تمام شبها معجون یا دوای مخصوص زاران به تن او می‌مالند.
برای بیرون کردن باد یا جن یا زار شخص مبتلا را می‌خوابانند و انگشتان شست پاهایش را با موی بز به هم می‌بندند. مقداری روغن ماهی هم زیر دماغ مبتلا می‌کشند و چند رشته موی بز (بعضی به جای موی بز موی سگ را آتش می‌زنند) هم آتش می‌زنند و زیر بینی او می‌گیرند. سپس بابا با خیزران جن را تهدید می‌کند که از بدن وی خارج شود و با ضربه‌هایی که به تن بیمار می‌زند، جن با ناراحتی زیاد و با جیغ و داد مرکبش را رها و فرار می‌کند. بعد از فرار جن تنها برای زیر کردن باد و زار سفره و بساط بازی و آواز و نذر و نیاز و همچنین خون و قربانی برای تشکیل بازی بعدی لازم است.
سر بیمار با پارچه‌ای پوشانده می‌شود و دیگران دایره‌وار او را احاطه می‌کنند. بابازار با خیزرانی که در دست دارد می‌ایستد و شروع به آواز خواندن می‌کند و با هر ضرب‌آهنگ، بابازار با خیزران خود، آهسته به بیمار می‌زند و بیمار با ضربه آهنگ، سر خود را به چپ و راست حرکت می‌دهد.
موسیقی عنصری است که فرد زاری را به سوی خود می‌طلبد. هر زار موسیقی و شعر مخصوص دارد که ریتم آن بنابر نوع شعر تغییر می‌کند.
انواع موسیقی زار
موسیقی جنوب تقریباً به سه دسته تقسیم می‌شود:
۱٫ یک دسته بیشتر به کشورهای عربی شامل عراق، مصر و سوریه، کویت و بعضی کشورهای خلیج فارس گرایش دارند. مانند خوزستان.
۲٫ بعضی به کشورهای هند و پاکستان و افغانستان گرایش دارند مانند سیستان و بلوچستان
۳٫ بعضی دیگر به کشورهای سواحل آفریقا و هندوستان و کشورهای جنوبی خلیج فارس گرایش دارند مانند بندرعباس.
نوع سازی که در این منطقه به کار می‌رود مربوط به خود این منطقه است. ولی سازهای خوزستان و سیستان و بلوچستان بیشتر به کشورهای عربی و هند شبیه است.
محرمات اهل هوا
هر کس که در جرگه اهل هواست همیشه باید لباس تمیز و سفید تن کند و مرتب خود را بشوید و معطر کند و از محرمات زیر دوری کند:
۱٫ حق ندارد به مرده دست بزند. چه مرده انسان چه مرده حیوان.
۲٫ نباید به نجاست دست بزند و خود را آلوده کند.
۳٫ نباید جارو و لنگه کفش و غلیان را از بالای سر بیمار رد کنند.
۴٫ نباید لباس کثیف بر تن کند.
۵٫ اگر کسی بخواهد سیگارش را با سر غلیان یک نفر از اهل هوا روشن کند ابتدا باید اجازه بگیرد والا باد آن شخص به آزار مرکبش می‌پردازد.
۶٫ نباید می بخورد و مست با نامحرم نزدیکی کند.
ممنون که این گنجینه رو محافظت کردین و نگه داشتین.