مرتضی آریانژاد، فعال و عکاس محیط‌زیست، روایت می‌کند که نخستین جرقه کنجکاوی او برای یافتن مار شو به دوران کودکی بازمی‌گردد. زمانی که یکی از آشنایان خانواده داستان ماری شبگرد را تعریف کرد که شب‌ها به خانه‌ها سر می‌زند و با زهر خود جان انسان‌ها را می‌گیرد. این داستان سال‌ها ذهن او را مشغول کرد تا اینکه در جریان تحقیقاتش درباره خرس سیاه در کوه‌های شرق هرمزگان، دوباره از زبان پیرمردی محلی شنید که مار شو هنوز در مناطق کوهستانی دیده می‌شود
آریانژاد می‌گوید: «کتاب مارهای ایران را با خودم بردم تا تصویر مار را به مردم محلی نشان دهم، اما گفتند هیچ‌کدام از عکس‌ها شبیه آن نیست. آنجا بود که فهمیدم با ماری ناشناخته طرفیم و باید به صورت علمی آن را بررسی کنم.» این نکته نشان می‌دهد که افسانه محلی نه تنها داستانی خیالی نبود، بلکه نشان از وجود گونه‌ای ناشناخته و خطرناک داشت که نیازمند مطالعه و ثبت علمی است.
ثبت علمی و کشف گونه جدید
پس از سال‌ها جست‌وجو و مشاهدات میدانی، نخستین نمونه مار شو در سال ۲۰۲۱ در ارتفاعات میناب ثبت شد. این همان منطقه‌ای است که آریانژاد در گفت‌وگوی سال ۱۳۹۹ خود از احتمال وجود مار شو در آن سخن گفته بود.این مار شب‌زی از خانواده کبراها است و در طبقه‌بندی علمی با نام Bungarus persicus یا «کرایت ایرانی» شناخته می‌شود.
آریانژاد درباره کشندگی مار شو توضیح می‌دهد: «زهر این مار هم سیستم عصبی و هم سیستم خونی بدن را همزمان از کار می‌اندازد و چندین برابر از افعی جعفری (سمی‌ترین مار ایران) کشنده‌تر است. این موضوع در مطالعات جدید و منابع علمی معتبر نیز تأیید شده است.» وی افزود در گذشته که شب‌زی بودن و زندگی در مناطق کوهستانی و کپرنشینی رواج داشته، برخورد مستقیم مار با انسان‌ها باعث شکل‌گیری افسانه‌های ترسناک درباره آن گردیده است. همچنین نحوه شکار مار شو و شکار شبانه طعمه‌های کوچک مانند جوندگان و خزندگان، باعث شده تا تعاملات آن با انسان‌ها در طول تاریخ همواره خطرناک باشد.
آریانژاد در ادامه با اشاره به مقاله جدید خود که به‌تازگی در مجله بین‌المللی Herpetological Bulletin در انگلستان منتشر شده است، گفت: «در این پژوهش، محدوده پراکندگی مار شو بازنگری شده و مشخص شد که گستره زیستگاه این گونه بسیار فراتر از تصورات پیشین است. پیش‌تر تصور می‌شد پراکندگی آن تنها تا پاکستان یا در نهایت بخش‌هایی از سیستان و بلوچستان امتداد دارد، اما نتایج جدید حضور این گونه را در غربی‌ترین زیستگاه آن در استان‌های هرمزگان و کرمان نیز تأیید می‌کند.»این یافته علمی، اهمیت ایران را در شناسایی و حفاظت از گونه‌های نادر و سمی منطقه دوچندان کرده است.
پادزهر اختصاصی، نجات جان انسان‌ها
پس از گزارش‌های متعدد از مرگ و میر ناشی از گزش مار شو، مؤسسه تحقیقات واکسن و سرم‌سازی رازی موفق به تولید پادزهر اختصاصی هفت‌گانه (هپتاوالان) برای این گونه شد.
دکتر علی اسحاقی، رئیس مؤسسه، در مصاحبه‌ای گفته بود: «این پادزهر توانسته جان چهار نفر از ساکنان مناطق آشار، پیر و گروک را که بر اثر گزش مار مسموم شده بودند، نجات دهد. پیش از این، تقریباً تمام موارد گزش منجر به مرگ می‌شد.»
پادزهر مذکور هم‌اکنون در مراکز درمانی استان سیستان و بلوچستان توزیع شده است و برنامه‌ریزی برای گسترش توزیع آن در سایر استان‌ها در دست اجراست تا از مرگ‌ومیر ناشی از این گونه‌ی کشنده پیشگیری شود.
با این حال، از آنجا که این مطالعه در شرق استان هرمزگان انجام می‌شود، هیچ‌یک از مراکز درمانی این منطقه در حال حاضر به این پادزهر دسترسی ندارند.
همکاری مردم محلی، کلید موفقیت
آریانژاد نقش مردم محلی در شناسایی و ثبت گونه را حیاتی می‌داند: «اگر همراهی دامداران و اهالی شرق هرمزگان نبود، هرگز نمی‌توانستیم این رکوردها را جمع‌آوری کنیم. بسیاری در ابتدا تصور می‌کردند هدف مالی داریم، اما وقتی فهمیدند این پروژه کاملاً تحقیقاتی و حفاظتی است، همکاری‌شان بی‌نظیر شد.»
او همچنین اشاره کرد که انجام این پژوهش بدون حمایت رسمی سازمان‌ها و با هزینه شخصی انجام شد و با وجود این محدودیت‌ها، بیش از ۳۵ رکورد علمی از حضور مار شو در مناطق مختلف شرق هرمزگان ثبت شده است. این داده‌ها شامل عکس‌ها، مشاهدات میدانی و اطلاعات محلی است که به ثبت دقیق پراکندگی گونه کمک کرده است.
لزوم حفاظت و آگاه‌سازی
آریانژاد بر آموزش جوامع محلی و حفاظت از گونه‌ها تأکید دارد: «مارها دشمن انسان نیستند؛ حضورشان در اکوسیستم ضروری است. نبود آگاهی و دسترسی به پادزهر باعث شده مردم تنها راه را کشتن بدانند. با آموزش صحیح و درمان مناسب، می‌توان هم جان انسان‌ها را حفظ کرد و هم گونه ارزشمند مار شو را از تهدید نجات داد.»
او برنامه‌های آینده پژوهشی خود را اینگونه بیان می‌کند: «مطالعات ژنتیکی برای تعیین وضعیت اندمیک بودن گونه، بررسی پراکندگی و تعارض با انسان و ادامه حفاظت و رصد این گونه، از اولویت‌های ماست.»
از افسانه تا مسئولیت ملی
کشف علمی مار شو در هرمزگان، پایان یک افسانه و آغاز مسئولیت حفاظت از یکی از کشنده‌ترین مارهای جهان است.
آریانژاد تأکید می‌کند: «با ثبت علمی گونه و تولید پادزهر، اکنون نهادهای علمی و محیط‌زیستی مسئولیت دارند که آموزش، حفاظت و پیشگیری از تلفات انسانی را جدی بگیرند. حفظ اکوسیستم و گونه‌های شاخصی مانند مار شو، افتخاری برای کشور و امنیتی برای مردم محسوب می‌شود.»
